درباره اينكه فرقه چيست ميتوان گفت كه :«فرقه به هرگونه انشعاب گروهي از دين اصل و رايج اطلاق مي‌شود كه مبدع و يا بازآفرين ارزش‌هاي معنوي و اعتقادي جديد باشد.»(2)

براي شناسايي بيشتر فرقه ها ، در اين متن به معرفي مختصر انواع فرقه ها در بعضي از اديان بزرگ جهان در قالب ارائه ساختارهاي كلي آنان ميپردازيم.

فرقه هاي يهودي :

فرقه هاي دين يهودي به دو دسته فرقه هاي جديد و فرقه هاي قديمي تقسيم پذيرند. در دسته فرقه هاي قديم يهودي با فرقه هايي برميخوريم مانند: فرقه فريسيان (جداشوندگان) ، فرقه صدوقيان، فرقه ايسنيان (با گرايشات عرفاني)، فرقه هروديان (كه بيشتر سياسي بود)   فرقه زيلوت ها ، فرقه قرائون ، فرقه عنانيه، فرقه كاتبان ، فرقة عيسويّه ، فرقة ربانيّون ، فرقه تناسخيّه و...

در فرقه هاي جديد يهودي به فرقه يهوديت ارتدوكس (با فرقه هاي هاردي و حسيديسم) برخورد ميكنيم. همينطور فرقه يهوديت محافظه کار ، فرقه يهوديت ترقي­خواه و فرقه یهوديت نوبنيادگرا از ديگر فرق يهودي به شمار ميروند.

فرقه هاي مسيحي

مسيحيت داراي سه فرقه اصلي و بزرگ است كه هر كدام به فرقه هاي ديگري تقسيم ميشوند. البته خارج از اين تقسيم بندي هم فرقه هايي كوچك ديگري وجود دارند كه از گستردگي اندك و پيروان كمي برخوردارند. به هر حال سه فرقه اصلي دين مسيحيت عبارتند از فرقه كاتوليك ، فرقه پروتستان و فرقه ارتدوكس .

در فرقه كاتوليك به فرقه هاي ديگري برميخوريم مانند : فرقه اگوستيني ها (پيروان آگوستين قديس) ، فرقه ژزوييت ها (جماعت مسيح) ، فرقه هاي بنديكتيني ها و سيسترسياني ها (كه از نظامهاي رهبانيت محسوب ميشوند) ، فرقه فرانسيسكن ها (پيروان فرانسيس آسيزي) كه خود به سه فرقه كوچكتر تقسيم ميشوند. دو منيكن ها(پيروان سنت دومنيك) ، (و...)

در فرقه پروتستان به فرقه هاي كوچكتري برخورد ميكنيم مانند: فرقه لوتري ها (قديمي ترين فرقه پروتستان) ، فرقه پرسبيتري (اصلاح شده) ، باپتيست­ها (تعميديان ) ، كوئيكرها (پيروان جرج فاكس) ، متديست­ها (با بنيانگذاري جان وسلي) و....

فرقه ارتدوكس هم خود به فرقه هاي ديگر تقسيم ميشود كه بعضي از آنها عبارتند از : فرقه اسقف نشين قسطنطنيه، فرقه اسقف نشين اسکندريه، فرقه اسقف نشين انطاکيه و فرقه اسقف نشين اورشليم.

فرقه هاي اسلامي:

درباره فرقه هاي اسلامي تقسيم بنديهاي گوناگوني در كتب دانشمندان فرقه شناسي آمده است. در كتاب المقالات و الفرق نوشته سعد بن عبدالله بن ابي خلف اشعري قمي (م 299 يا 301 ق) از بزرگان محدثان شيعة اماميه، فرقه هاي اسلامي به ده فرقه تقسيم ميشوند: « شيعه، خوارج، مرجئه، معتزله، جهميه، حسينيه، بكرية، عامه، اصحاب الحديث، كلابيه. از ظاهر اين تقسيم بر مي آيد كه فرقه هاي بزرگ اسلام، كه فرقه هاي ديگر تحت عنوان آنها قرار مي گيرند، همين ده گروه اند، در حالي كه فرقه هايي همچون بكريه، حسينيه و كلابيه را نمي توان هم عرض فرقه هاي بزرگي همچون شيعه، خوارج و معتزله قرار داد.» (3)

درباره تقسيم بندي فرقه هاي اسلامي در كتاب بيان الاديان در شرح اديان و مذاهب جاهلي و اسلامي، نوشتة ابوالمعالي محمد حسيني علوي به دسته بندي هشت تايي برميخوريم كه عبارتست از : فرقة سنّت و جماعت، فرقه معتزله، فرقه شيعه، فرقه خوارج، فرقه مجبره، فرقه مشبّهه و كراميّه، فرقه صوفيه و فرقه مرجئه.(4)

در برخي منابع هر يك از اين فرقه هاي اصلي به فرق كوچكتري تقسيم ميشوند كه در عقايد و آداب با هم تفاوتهايي دارند. بطور مثال در يك تقسيم بندي فرقه اهل سنت به فرقه هاي حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی و //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D8_25A7_25D9_2587_25D9_2584__25D8_25AD_25D8_25AF_25DB_258C_25D8_25AB&action=editredlink">اهل حدیث تقسیم می‌گردد. هر چند که اختلافات آنان بسیار جزئی است.(5)

فرقه شيعه نيز به چند فرقه كوچكتر تقسيم ميشود كه تفاوتهايي با هم دارند. يك دسته بندي حاكي از وجود فرقه هاي زير در درون فرقه شيعه است: زیدیه (پیروان //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D8_25B2_25DB_258C_25D8_25AF__25D8_25A8_25D9_2586__25D8_25B9_25D9_2584_25DB_258C&action=edit&;redlink=1">زید بن علی)، کیسانیه (پیروان کیسان غلام علی بن ابیطالب)، //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D8_25B9_25D8_25A8_25D8_25A7_25D8_25B3_25DB_258C_25D9_2587&action=edit&;redlink=1">عباسیه (منسوب به آل //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D8_25B9_25D8_25A8_25D8_25A7_25D8_25B3__25D8_25A8_25D9_2586__25D8_25B9_25D8_25A8_25D8_25AF_25D8_25A7_25D9_2584_25D9_2585_25D8_25B7_25D9_2584_25D8_25A8&action=edit&;redlink=1">عباس بن عبدالمطلب)، //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D8_25BA_25D8_25A7_25D9_2584_25DB_258C_25D9_2587&action=edit&;redlink=1">غالیه، و امامیه (یا رافضه). وی امامیه را به ۷ تیره تقسیم می‌کند، //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D9_2586_25D8_25A7_25D8_25A4_25D9_2588_25D8_25B3_25DB_258C_25D9_2587&action=edit&;redlink=1">ناؤوسیه (منسوب به //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D8_25B9_25D8_25A8_25D8_25AF_25D8_25A7_25D9_2584_25D9_2584_25D9_2587__25D8_25A8_25D9_2586__25D9_2586_25D8_25A7_25D8_25A4_25D9_2588_25D8_25B3&action=edit&;redlink=1">عبدالله بن ناؤوس)، //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D9_2585_25D9_2581_25D8_25B6_25D9_2584_25DB_258C_25D9_2587&action=edit&;redlink=1">مفضلیه (منسوب به //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D9_2585_25D9_2581_25D8_25B6_25D9_2584__25D8_25A8_25D9_2586__25D8_25B9_25D9_2585_25D8_25B1&action=edit&;redlink=1">مفضل بن عمر)، //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D9_2582_25D8_25B7_25D8_25B9_25DB_258C_25D9_2587&action=edit&;redlink=1">قطعیه (که وفات موسی بن جعفر را تأیید کرده‌اند)، //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D8_25B4_25D9_2585_25D8_25B7_25DB_258C_25D9_2587&action=edit&;redlink=1">شمطیه (منسوب به //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25DB_258C_25D8_25AD_25DB_258C_25DB_258C__25D8_25A8_25D9_2586__25D8_25A7_25D8_25B4_25D9_2585_25D8_25B7&action=edit&;redlink=1">یحیی بن اشمط)، واقفیه (که در امامت موسی بن جعفر متوقف شده‌اند و وی را زنده می‌دانند)، //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D9_2585_25D9_2585_25D8_25B7_25D9_2588_25D8_25B1_25D9_2587&action=edit&;redlink=1">ممطوره، و احمدیه (منسوب به //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D8_25A7_25D8_25AD_25D9_2585_25D8_25AF__25D8_25A8_25D9_2586__25D9_2585_25D9_2588_25D8_25B3_25DB_20F65BB0166">احمد بن موسی بن جعفر که وی را امام هشتم خود می‌دانند).

بغدادى فرقه هاي شيعه را سه فرقه دانسته است: « زيديه، كيسانيه و اماميه ». وى در آغاز غلات را نيز از انشعابات شيعه دانسته، ولى بعدا يادآور شده است كه چون آنان از اسلام خارج شده‏اند از فرقه‏هاى اسلامى به‏شمار نمى‏آيند.
رازى غلات را نيز بر تعداد آنان افزوده است و شهرستانى اسماعيليه را نيز برشمرده و فرقه‏هاى اصلى شيعه را پنج فرقه دانسته است. محقق طوسى نيز در قواعد العقائد با نظريه‏ى بغدادى موافقت نموده و اصول فرقه‏هاى شيعه را زيديه، كيسانيه‏و اثناعشريه دانسته است.(6)

اكثريت شيعه را فرقه شیعه‌ امامیه یا //anticult.net/fa.wikipedia.org/w/index.php@title=_25D8_25A7_25D8_25AB_25D9_2586_25D8_25A7__25D8_25B9_25D8_25B4_25D8_25B1_25DB_258C_25D9_2587&action=edit&;redlink=1">اثنا عشریه (دوازده امامی) تشکیل می‌دهد، از آنجا که آنان جانشینان پیامبر اسلام را ۱۲ نفر می‌دانند، اثنا عشریه (دوازده امامی) نامیده شده‌اند.

منابع:

تحليلي بر فرقه­ها وجريان­ها در اديـان بـزرگ جهـان- ج 1 مسيحيت و يهوديت

مقاله بررسي جامعه‌شناختي فرقه‌گرايي مذهبي- ابراهيم حاجياني

جهان مسيحيت . اينار مولند. محمد باقر انصاري مسيح مهاجري.

اديان و مكتبهاي فلسفي هند. داريوش شايگان.

راهنماي مطالعات فرقه‌شناسي اسلامي - نعمت‌الله صفري

سايت كتابخانه تخصصي مركز جهاني علوم اسلامي

سايت ويكي پديا

 

---

(1) بررسي جامعه‌شناختي فرقه‌گرايي مذهبي- ابراهيم حاجياني

(2) همان منبع

(3) راهنماي مطالعات فرقه‌شناسي اسلامي - نعمت‌الله صفري

(4) همان منبع

(5) سايت ويكي پديا

(6) سايت كتابخانه تخصصي مركز جهاني علوم اسلامي